مرگ و میر در نوزادانی که از شیر خشک استفاده می کنند به علت اسهال ۱۸ برابر و به علت پنومونی ۴ برابر بیشتر است. بجز در موردهای شیمی درمانی و ایدز بقیه مادران توانایی شیردهی دارند. شیر گاو نزدیک ترین شیر به مادر است. پروتیین شیر مادر، پروتئین وی و پروتئین شیر گاو کازئین است. پروتیین وی باعث تخلیه سریع تر معده نوزاد، مدفوع نرم تر، رفلاکس کمتر و احساس سیری دیرتر می شود، بنابراین دفعه های شیر خوردن نوزاد بیشتر است. ولی هضم کازئین برای نوزاد سخت تر است و حساسیت به آن بیشتر است. تفاوت شیر خشک های گوناگون نسبت به هم بیشتر در میزان این دو نوع پروتئین است. عمده ترین کربوهیدرات موجود در شیر گاو، لاکتوز است که در شیر مادر هم وجود دارد. عمده شیر خشک ها دارای گلوکز و لاکتوز هستند که باعث چاق شدن نوزاد می شوند. چربی شیر گاو باید از همان ابتدا استخراج شود، زیرا حاوی اسید های چرب اشباع است که باعث مشکل گوارشی و حتی خونریزی دستگاه گوارشی نوزاد می شود پس تا یک سالگی نباید نوزاد را با شیر گاو یا شیر پاستوریزه تغذیه کرد. بنابراین در شیر خشک ها چربی های گیاهی را جایگزین می کنند.
تقسیم بندی شیر خشک ها بر اساس میزان کالری (در شیر مادر ۲۰ کیلو کالری در ۳۰ سی سی) نوع کربوهیدرات و پروتئین آن صورت می گیرد. از طرفی فرمولاسیون شیر خشک ها یا برای نوزادان طبیعی (ترم) یا نارس (پره ترم) فورموله شده اند. کالری شیر خشک های پره ترم (۲۴ کیلو کالری در ۳۰ سی سی) است ولی لاکتوز آنها کمتر از شیر معمولی است، زیرا میزان آنزیم لاکتاز در نوزادان نارس کمتر است. نوزاد نارس نیاز تغذیه ای بیشتری دارد. شیر مادر نوزاد نارس غنی تر است. بنابراین بهترین حالت تغذیه نوزادان نارس، شیر مادر همراه با یک غنی کننده مانند آبتامیل FMS (تنها فرآورده غنی کننده موجود در ایران) می باشد. در صورتی که مادر شیر نداشته باشد، شیرخشک های پره ترم مناسب است ولی نمی توان آن ها را به مدت طولانی به نوزاد داد، چون مسمومیت با فسفر و پروتئین و سپس مشکل کلیوی در نوزاد بوجود می‌آید.
از نظر میزان کالری و مواد مغذی به ترتیب شیر خشک های پره ترم، فرآورده های غنی شده (enriched) و شیر خشک های ترم دارای بیشترین مواد مغذی و کالری هستند. شیرخشک های غنی شده، فرآورده های سبک تری هستند که باید بعد از مدتی به منظور پیشگیری از مسمومیت جایگزین شیر خشک های پره ترم در نوزادان نارس شود. این زمانی است که نوزاد به ۳۴ هفته سنی یا به وزن ۱۸۰۰-۲۰۰۰ گرم رسیده باشد. شیرخشک های غنی شده را می توان تا سن ۳۸ هفتگی ادامه داد. میزان لاکتوز این شیر خشک ها کاهش یافته (lactose reduced ) ولی بدون لاکتوز نیستند. از نوع غنی شده می توان سیمیلاک نئوشور (neosure ) و آپتامیل PDF را نام برد. نوزاد نارس اگر مشکلی نداشته باشد، از ۳۴ هفتگی مرخص می شود. در صورتی که وزن نوزاد سالم به خوبی افزایش نمی یابد، می توان تا ۹ ماهگی از شیر خشک های غنی شده استفاده کرد، ولی شیرخشک های پره ترم به دلیل ایجاد مسمومیت در این موردها منع مصرف دارند.
شیرخشک های مناسب برای نوزادان طبیعی یا Term Furmula:
اگر نوزاد در ۳۸-۴۲ هفتگی بارداری به دنیا بیاد، نوزاد طبیعی (term) محسوب می شود. در این نوزادان تمام شیرخشک های شماره یک را می توان به جای هم داد. تمام شیرخشک های شماره یک دارای پروتئین گاو، کربوهیدرات، لاکتوز و انرژی معادل ۲۰ کیلو در ۳۰ سی سی (یک اوز) هستند. یکی از معایب شیر گاو میزان ناچیز آهن در آن است و کم خونی ناشی از فقر آهن از شایع ترین مشکلاتی نوزادانی است که با شیر خشک تغذیه می شوند و باید بر اساس سفارش انجمن پزشکی کودکان آمریکا، این نوزادان از بدو تولد تا یک سالگی شیر غنی شده از آهن مصرف کنند ( دست کم میزان آهن ۱۰-۲۰ میلی گرم در لیتر) ولی در نوزادانی که از شیر مادر تغذیه می‌شوند از سن ۳-۴ ماهگی که وزن نوزاد دو برابر وزن ابتدای تولد می شود باید قطره آهن را شروع نمود. در نوزادانی که از شیر خشک استفاده می کنند هم باید قطره آهن داد.
● شیر خشک های بدون لاکتوز: (Lactose Free) یا LF
برخی نوزادان به طور ژنتیک دچار عدم تحمل لاکتوز هستند (به علت کمبود آنزیم لاکتاز). نشانه های این عدم تحمل، به صورت اسهال حجیم آبکی پس از خوردن شیر بروز می کند. بر همین اساس شیر خشک هایی طراحی شده اند که کربوهیدرات آنها گلوکز و در موارد نادری فروکتوز است.
● شیر خشک های هیپو آلرژیک (HA):
حساسیت به پروتئین شیر گاو، یک پاسخ ایمنی است که نشانه های آن به طور معمول در ماه اول زندگی یا هفته اول تغذیه با شیرخشک های بر پایه شیر گاو ظاهر شده و به طور معمول بیش از یک عضو از بدن درگیر این مشکل می شود. این نشانه ها در پوست به شکل کهیر یا درماتیت آتوپیک، در دستگاه گوارش به شکل تهوع، استفراغ، اسهال یا کولیک و در دستگاه تنفس به صورت رینوکونژکتیویت و یا ویز بروز می کند. در صورت وجود آلرژی در خانواده و یا وجود همزمان آسم و آنتروکولیت، کودک بیشتر در معرض آلرژی است و بهتر است از شیر مادر تغذیه شود. اگر باز هم نشانه ها ظاهر شد، باید شیر گاو و فرآورده های آن از تغذیه مادر حذف گردند. در صورتی که نوزاد محروم از شیر مادر باشد، باید از شیر خشک های حاوی پروتئین لیز شده یا هیپو آلرژیک تغذیه شود. البته به دلیل فرایند تجزیه، مزه این نوع شیر خشک ها تلخ می شود. قیمت آن هم گران تر می شود. اغلب همه آنها LF هم هستند.
● شیرخشک های آنتی رفلاکس (AR):
در برخی نوزادان، پدیده برگشت محتوای معده به مری و دهان رخ می دهد. در این نوزادان شیرخشک های AR تجویز می شود که کربوهیدرات موجود در آن با نشاسته و سایر کربوهیدرات های گیاهی جایگزین شده است و فقط در پیشگیری از استفراغ و نشانه های رفلاکس مری موثر هستند. ولی در بیماری هایی مانند آپنه، بی قراری، آسم و … به طور کامل بی اثر هستند.
● شیرخشک های شماره ۲ و ۳:
شیرخشک های شماره دو برای کودکان سالم از ۶ تا ۱۲ ماهگی و شماره ۳ برای کودکان بالای یک سال مورد استفاده قرار می گیرد. البته بالای یک سال از شیر پاستوریزه گاو هم می توانند استفاده کنند.
● شیرخشک های بر پایه سویا:
در این شیر خشک ها پروتئین شیر گاو با پروتئین سویا جایگزین شده اند. اما ۶۰% نوزادان حساس به پروتئین شیر گاو به پروتئین سویا هم حساس هستند. همگی بدون لاکتوز هستند اما هیچ نقشی در پیشگیری از کولیک در نوزادان ندارند. به علت وجود فیتواستروژن در این شیرها به هیچ وجه نباید زیر شش ماه استفاده شوند (به دلیل احتمال تاثیر در بلوغ). مشاهده شده کودکان آلرژیک بعد از شش ماهگی، شیر خشک های بر پایه سویا را بهتر تحمل می کنند.

نقل از خانم دکتر مرضیه مظلومی